انگشت کم کاری نجات خاک به سمت ۵ دستگاه
اسدی
آب و خاک ثروت ملی هستند؛ منابعی ارزشمند که با توجه به نقش شان در حیات بشر باید تدابیر خاصی برای حفظ و احیای آن ها اندیشیده شود، با این حال در خراسان شمالی با وجود 43 درصد فرسایش بیشتر نسبت به وضعیت طبیعی و فرسایش سالانه 17.5 تن خاک هنوز برنامه راهبردی برای برون رفت از این مشکل وجود ندارد. نه این که دستگاه ها برنامه ای نداشته باشند این بدان معناست که برنامه ها و طرح ها آن طور که باید اجرا نمی شوند به عنوان مثال با این که جهاد کشاورزی باید در یکپارچه سازی اراضی اهتمام بیشتری داشته باشد تا از هدر رفت آب و خاک جلوگیری شود اما سال هاست که گفته می شود کشاورزان علاقه مند به یکپارچه سازی نیستند یا اعتبارات ترویج مناسب با نیاز استان نیست. از برنامه های منابع طبیعی اجرای آبخیزداری است و با وجود این که طرح های مطالعاتی برای آبخیزداری تهیه شده است اما اعتبارات خوبی از سوی استان و کشور به آن اختصاص پیدا نمی کند و مورد حمایت قرار نمی گیرد تا با اجرای برنامه های خود بخشی از مشکل را کاهش دهد.
نقش استانداری در این میان کلیدی است این دستگاه به همراه سازمان برنامه و بودجه استان می تواند با اختصاص اعتبارات کافی به کنترل فرسایش در استان کمک کند اما به جای حمایت های پیشگیرانه به دنبال پرداخت خسارت های ناشی از این عوامل پس از حادثه است. با این که گفته می شود امسال از اعتبارات استانی 10 میلیارد تومان موافقت نامه مبادله شده است اما مسئولان به تخصیص آن امید چندانی ندارند و معتقدند: هر سال تنها بخش ناچیزی از آن اختصاص پیدا می کند که ذره ای در مقابل کوه است. آب منطقه ای دستگاه دیگری است که در این زمینه نقش مهمی برعهده دارد هر چند این دستگاه نیز بارها از کمبود اعتبارات گلایه کرده است. از کم کاری های درون استان که بگذریم باید به وضعیت اعتبارات ملی اشاره کنیم. اعتبارات ملی پروژه های آبخیزداری استان هر سال به استثنای سال گذشته تنها حدود 3.5 میلیارد تومان از محل اعتبارات سازمان جنگل ها بوده که آن نیز تخصیص کامل نداشته است. تنها سال گذشته با اجازه دفتر مقام معظم رهبری 21 میلیارد تومان برای استان مصوب و تخصیص داده شد که به اجرای همین پروژه ها کمک کرد، با این حال هنوز زیر 10 درصد از این پروژه ها اجرایی شده و درد واقعی بی توجهی به آن چیزی است که امنیت غذایی مردم استان را در سال های بعد به مخاطره می اندازد زیرا از بین رفتن خاک حاصلخیز به معنای از بین رفتن بسترهای زراعت و کشاورزی و عدم رویش است و این یعنی از بین رفتن معیشت.
کافی است کمی بیندیشیم تا از تبعات این اتفاق آگاه شویم، به راستی چرا مدیریت جامعی برای کنترل این خطر وجود ندارد و چرا دستگاه های متولی کاری نمی کنند؟
فرسایش خاک، نابودی کشاورزی
«صدری» یک کارشناس جغرافیای طبیعی با بیان این که عامل اصلی نابودی بسیاری از زمین های حاصلخیز کشاورزی و تبدیل آن ها به مکان های غیر قابل کشت، فرسایش خاک است، می افزاید: متاسفانه در استان کم توجهی به مشکلات بخش کشاورزی، ادامه کشت های سنتی، نبود مدیریت جامع و اجرایی نشدن پروژه های آبخیزداری باعث شده مسیر قهقرایی کشاورزی سرعت بیشتری بگیرد.وی با بیان این که بیش از نیمی از جمعیت استان معیشت شان را از راه کشاورزی تامین می کنند، می افزاید: فرسایش شدید خاک خطری جدی برای کشاورزی استان است، از سویی امنیت غذایی مردم و از سوی دیگر اشتغال در استان به مخاطره می افتد زیرا از هر 100 نفر در خراسان شمالی 40 نفر در بخش کشاورزی فعال هستند.
این کارشناس ادامه می دهد: بر پایه برآوردهای انجام شده بر اثر فرسایش خاک سالانه چندین میلیون هکتار از اراضی کشاورزی جهان به کام نابودی کشیده می شود. بر اساس همین برآوردها پیش بینی می شود در سال های آینده یک سوم تا یک پنجم از اراضی کشاورزی بر اثر فرسایش خاک عقیم و غیر قابل استفاده شوند.
وی با اشاره به این که آثار سوء فرسایش هم اکنون در استان ملموس است، خاطرنشان می کند: مهاجرت هزاران نفر از روستاها به شهرها سندی مهم در این باره است.
سیلاب های مخرب در استان
وی با اشاره به این که یکی از اساسی ترین مسائلی که باعث فرسایش خاک در ایران و جهان شده، سیلاب هاست، اعلام می کند: با از بین رفتن تدریجی جنگل ها و پوشش گیاهی، جاری شدن سیلاب در استان متداول شده است، بنابراین خاک منطقه به علت کمبود شاخ و برگ و فاصله ایجاد شده بین آن ها در برابر باران های شدید و رگبارهای تند بی دفاع می ماند و مقاومت خود را از دست می دهد به طوری که با کمترین بارش تند، مرگبارترین و مخرب ترین سیلاب ها در استان جاری می شود.
وی به دلایل فرسایش بیش از اندازه خاک در استان اشاره می کند و می گوید: افزایش تعداد دام در مراتع و تخریب غیرقانونی جنگل ها، عدم کاربری صحیح اراضی کشاورزی، استفاده نادرست از منابع آبی گاهی از طریق احداث خطوط جاده ای، بهره برداری غلط از معادن، عدم تخصیص بودجه مناسب برای مبارزه با پیشرفت بیابان ها و عدم توجه به حفظ زمین های زیرکشت از جمله آن هاست.
آبخیزداری تنها 51 هکتار از 640 هزار هکتار
تاکنون تنها در 81 حوزه آبخیز به گستره 640 هزار هکتار، معادل 22 درصد از وسعت استان، طرح آبخیزداری مطالعه و تنها 8 درصد از عملیات آبخیزداری اجرا شده و در 26 حوزه آبخیز استان هیچ گونه اقدام آبخیزداری انجام نشده است. این امر دغدغه های بزرگی از جمله رسوب گذاری در سدها را ایجاد کرده است زیرا افزایش آورد رودخانه ها و رسوب گذاری در مخزن سدها سبب کاهش عمر مفید آن ها می شود.بر اساس مطالعات انجام شده از سوی مرکز آبخیزداری کشور خسارت سالانه فرسایش خاک در ایران معادل 10 میلیارد دلار است در حالی که با اجرای به موقع پروژه های آبخیزداری می توان از این زیان ها به طور گسترده جلوگیری کرد.
در همین باره معاون اداره کل منابع و آبخیزداری خراسان شمالی با بیان این که فرسایش خاک در استان از 9 تا 23 تن در هکتار متغیر است، می افزاید: میانگین فرسایش خاک در استان 17.5 هکتار است و بیشترین فرسایش خاک در منطقه راز و جرگلان اتفاق می افتد.
دکتر «افروند» بیان می کند: فرسایش خاک حوزه آبخیز اترک و گرگان رود به سمت خزر و فرسایش کال شور به سمت کویر می رود و فرسایش حوزه های مرزی از کشور خارج می شود و به سمت ترکمنستان می رود. وی با بیان این که به طور متوسط 17.5 تن خاک از استان خارج می شود و به سمت ترکمنستان می رود، ادامه می دهد: این خاک دوباره به استان باز می گردد.
وی اقدامات آبخیزداری را در کنترل فرسایش خاک در استان مهم و مؤثر ارزیابی می کند و می گوید: با اجرای عملیات آبخیزداری شهری فرسایش خاک در کال پسته کاهش یافته که قابل رویت است با این حال نیازمند تامین اعتبار برای گسترش عملیات آبخیزداری هستیم.
این مسئول عوامل طبیعی و انسانی را در فرسایش خاک دخیل می داند و اعلام می کند: جنس زمین، کاهش بارندگی و پوشش گیاهی و منابع آبی از دلایل طبیعی و تخریب سرزمین، برداشت و استفاده بی رویه از منابع آبی و افزایش تقاضا از جمله عوامل انسانی دخیل هستند.
بهنام فر معاون برنامه ریزی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی با بیان این که به تازگی کارگروه خاک در این سازمان تشکیل شده است، می افزاید: تاکنون چندین جلسه تشکیل و تکالیفی که در برنامه ششم مشخص شده در حال بررسی است و پیش بینی می شود مطالعات مرتبط با خاک در استان انجام شود.
وی با بیان این که در گذشته فعالیت هایی درخصوص به سازی و غنی سازی خاک از سوی این دستگاه انجام شده اما محدود بوده است، ادامه می دهد:هدف و برنامه ای که مکلف به انجام آن باشیم وجود نداشته اما در برنامه ششم اهدافی برای ما تعریف شده است.