حکایت یخ های بلورین در یخچال های خشتی 75 سال پیش
تعداد بازدید : 53
ماجرای آخرین نسلی که آب صدرآباد را به یخ بلور تبدیل کرد
علی نیا
برای رفع عطش در این روزهای گرم و جگر سوز به راحتی سراغ یخچال می رویم، تکه ای یخ درون لیوان می گذاریم و آب خنکی را میل می کنیم، به همین راحتی... اما 75 سال پیش بجنوردی ها باید منتظر می ماندند تا «فرامرز یخ فروش» از آب صدرآباد یخ بلور درست کند. حوالی سال 1325 در خانه های بجنوردی ها دستگاهی برای تبدیل آب به یخ وجود نداشت، اما «فرامرز یخ فروش» سینه به سینه از اجدادش یاد گرفته بود که چگونه برای مردم شهر یخ بسازد. حالا «حسین خرمی» با 58 سال سن از خاطرات پدرش در یخ سازی می گوید. ساعاتی «حسین آقا» مهمان ما شد تا خاطرات آن روزها را برای مان بازگو کند، او از یخچال های سنتی مخروطی شکل به ارتفاع 15 تا 20 متر و عرض 10 متر می گوید؛ یخچال هایی که 75 سال پیش در موقعیت فعلی پارک موتوری شهرداری در 32 متری شهربازی به مساحت 3 هزار متر مربع قرار داشت. در اطراف یخچال های مخروطی شکل 5 استخر در ابعاد 20در 20 متر وجود داشت.
«حسین خرمی» قبل از تشریح جزئیات یخ سازی گریزی به نیروهایی می زند که دست به دست هم می دادند تا یخ ها آماده شود و به دست شهروندان برسد. او می گوید: تعدادی کارگر و استاد کار برای تولید یخ با ما همکاری می کردند البته با مدیریت پدرم. این افراد باید یخ های سنگین را از داخل استخرها به سمت یخچال های سنتی حمل می کردند. وی از 50 حلب شیره انگوری می گوید که با دوراغ (ماست محلی) برای صبحانه کارگران آماده می کردند، 15 کندک را به یاد دارد که هر روز چای کارگران را درون آن ها دم می کردند و در کنار آنان افرادی بودند که مسئولیت تهیه صبحانه و چای را برعهده داشتند. او می گوید: به قول پدرمرحومم «قوای بدن کارگران باید تامین تا یخ ها برای مردم شهر آماده شود».
فرزند مرحوم «فرامرز یخ فروش» به نحوه آماده کردن یخ در آن دوران اشاره می کند و می گوید: در چله بزرگ حوالی بهمن و اسفند استخرها را از آب صدرآباد آبگیری می کردند، در واقع آب صدرآباد دقیقا از طریق جوی به داخل استخرها هدایت می شد، از ساعت های اولیه صبح تا زمان مشخصی آب در استخرها جاری و متوقف و شب تا صبح یک لایه یخ در استخرها ایجاد و روز بعد همین روند تکرار می شد تا چند لایه یخ برای قطعه بندی و انتقال به داخل یخچال ها آماده شود.
وی می افزاید: یخ ها از چهار طرف استخر به حالت سیار در می آمدند و توسط استاد کار ماهری با ضربه های فنی در ابعاد یک متر در 25 سانتی متر قطعه بندی می شدند و دقیقاً یخ های فعلی در همین ابعاد استاندارد هستند.
یخ بلور
وی با اشاره به این که یخ هایی که در آن دهه آماده می کردیم، به یخ های بلور معروف بود و از هیچ گونه مواد تصفیه کننده ای برای تهیه آن ها استفاده نمی شد، می گوید: برای تهیه یخ های بلور فقط از آب صدرآباد استفاده می کردیم. این آب به طور مستقیم به درون استخرهای اطراف یخچال ها جاری می شد و به قدری این آب زلال بود که یخ بلور تهیه می شد؛ یخی که حتی اجسام آن طرفش تا حدی دیده می شد.
وی در تشریح جزئیات قطعه بندی یخ ها می گوید: چندین استاد با دیلم های آهنی یخ ها را به ابعاد یک متر در 25 سانتی متر با زدن چند ضربه به طور دقیق قطعه بندی می کردند. بعد یخ ها توسط افرادی که روی شانه های خود حفاظی مانند پالان داشتند، جابه جا می شد؛ پالان هایی که داخل آن ها کلش و بیرون آن الیافی وجود داشت که آب به داخل نفوذ نمی کرد. در واقع این پالان ها هر سال دوخته می شد تا یخ های قطعه بندی شده توسط کارگران به درون یخچال ها هدایت شود. یخ ها درون یخچال های سنتی به شیوه مهندسی شده چیده می شد تا به راحتی در زمان مورد نیاز از آن ها استفاده شود.
«خرمی» با اشاره به این که حدود 20 تا 30 کیسه بزرگ 50 کیلویی کلش تهیه می شد تا لابه لای یخ ها گذاشته شود، تصریح می کند: یک نیرو فقط مسئول این بود که کلش را لایه، لایه روی یخ ها پهن کند و این اقدام به خاطر این بود که یخ ها به هم نچسبد. در واقع این چیدمان فنی بود و قالب های یخ به صورتی چیده می شد که از کف یخچال یخ ها حالت پلکانی داشته باشد. درون یخچال مخروطی شکل، پلکانی برای رفت و آمد و برداشتن یخ ها درست شده بود. می توانم بگویم پدرم استاد خبره این کار بود و مدیریت و شکستن یخ ها توسط او انجام می شد، در واقع او از اجدادش آموزش دیده بود. «مرحوم صفر علی بی» پدر بزرگم استاد این کار و سینه به سینه هنرش را منتقل کرده بود که پدرم به عنوان آخرین نسل آب صدرآباد را به یخ بلور تبدیل می کرد و در خرداد و تیر به دست مردم می رساند.
ضدعفونی یخ ها
وی با اشاره به این که از مرکورکروم به عنوان ماده ضد عفونی کننده برای یخ ها استفاده می شد، می افزاید: این ماده بسیار قوی است که لایه، لایه روی کلش ها ریخته می شد تا باعث ضدعفونی محیط شود. از سویی کلش هایی که لایه، لایه روی یخ ها گذاشته می شد مانند عایق عمل می کرد و اجازه نمی داد آب به یخ های چیده شده سرایت کند و از رنگ و بوی ماده ضدعفونی کننده در یخ هم خبری نبود، فقط از خاصیت آن استفاده می شد.
از او در مورد جنس یخچال سنتی سوال می کنم که وی با کمی تأمل می گوید: یخچال های سنتی از خشت خام درست شده بود، خشتی که ماده اولیه آن گل بود. گل توسط قالب به خشت تبدیل می شد و حکم بتن را داشت. از تیرهای چوبی آرچه به همراه این خشت ها برای ساخت یخچال استفاده می کردند، این تیرهای چوبی در اکثر خانه های روستایی برای پوشش سقف استفاده می شود. به گفته حسین آقا، فرزند مرحوم «فرامرز خرمی» یخ ساز قدیم شهر، پدرش سواد ابتدایی داشته اما مهارت خاص در یخ سازی را به ارث برده بود. او یخچال هایی را از گل می ساخت که داخلش خنک بود یعنی در آن گرما نفوذ نمی کرد و سرما خارج نمی شد.
شیوه توزیع یخ ها
وی اضافه می کند: پدرم تا سال 1345 به این شیوه کار می کرد و یخ های بلورین را به دست مردم می رساند. بعد از آن اولین کارخانه یخ سازی در خیابان قیام احداث شد و یخ های جدید از همین یخ های بلور پدرم اقتباس شده بود.
وی درباره نحوه توزیع یخ در شهر می گوید: در آن دوران در خرداد 3 گاری با اسب یخ ها را در 4، 5 نقطه شهر توزیع می کردند که شعبه مرکزی آن نبش چهارشنبه بازار، مغازه پدرم بود. او یخ ها را درون یخدان هایی از جنس چوب تا زمان فروش نگهداری می کرد. هر قالب یخ یک متر در 25 سانتی متر بود که یک ریال به فروش می رسید. مردم یخ های بلور پدر من را سر سفره های شان می گذاشتند.