استان در حصار فرسایش خاک
فرسایش خاک در استان بیش از میانگین کشوری
نویسنده : حیدرزاده
خاک مرغوب، تداوم بخش استحصال معیشت است و باید از آن صیانت کرد. اما دشمن اصلی خاک، فرسایش آن است که به گفته کارشناسان، عوامل زیادی در آن دخیل است؛ باد، باران، کشاورزی نادرست، آلودگی های زیست محیطی و... در از بین رفتن این سرمایه دخیل هستند. در عین حال، خاک مرغوب و حاصلخیز علاوه بر این که منبعی برای تولید محصولات کشاورزی است موجب تصفیه آب، جلوگیری از آلودگی آب و هوا و جاری شدن سیل می شود؛ موضوعی که اگرچه در سال های اخیر مورد توجه قرار گرفته اما آمارها حاکی از آن است که فرسایش خاک در استان چندان کنترل نشده و به برنامه ریزی بیشتری نیاز دارد.
معضلی به نام زمین خواری
یک کشاورز با اشاره به افزایش آگاهی کشاورزان در خصوص حفظ و مراقبت از خاک برای جلوگیری از فرسایش آن در سال های اخیر، معتقد است: هنوز هم برخی کشاورزان برای ترمیم زمین های خود اقدام نمی کنند و با آن که از معایب فرسایش خاک مطلع هستند با شخم زدن های نامناسب موجب مرگ زمین می شوند.
او البته زمین خواری ها و تغییر کاربری اراضی را از جمله عواملی می داند که موجب فقر مواد غذایی خاک و در نتیجه، فرسایش آن می شود و در عین حال از مسئولان می خواهد با توجه به بالا بودن معضل فرسایش خاک در استان راهکارهای کوتاه مدتی را در این خصوص اجرا کنند.
عوامل فرسایش خاک
رئیس اداره نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی، عوامل آبی و بادی را در فرسایش خاک استان دخیل می داند که علت فرسایش آبی بارندگی های رگباری و سیل آسا و علت فرسایش بادی نیز بادهای شدید، تندبادها و توفان هاست.
به گفته «کلماتی»، در استان 4 حوضه آبریز داریم که شامل اترک، کالشور، قره قوم و گرگان رود است و اگر گرگان رود و قره قوم را فاکتور بگیریم، دو حوضه بزرگ آبریز استان، اترک و کالشور است و در حوضه آبریز اترک که بیشتر استان و از مرکز به طرف شمال را شامل می شود غالباً فرسایش آبی حاکم است.البته او به قسمت جنوب و جنوب غربی استان که بیابانی است نیز اشاره می کند که بر این اساس فرسایش بادی بیشتر در حوضه آبریز کالشور است یعنی شهرستان های اسفراین، جاجرم و گرمه بیشتر متاثر از فرسایش بادی هستند و قسمت هایی از شهرستان مانه و سملقان تحت تاثیر این فرسایش قرار می گیرد.
از نظر او با توجه به این که سطح زیر کشت دیم در دشت های قره میدان بزرگ و کوچک در مانه و سملقان زیاد است، بعد از فصل برداشت، اراضی لخت و آماده فرسایش بادی می شود و از سوی دیگر در این منطقه، کانالی از طرف بالادست قره میدان بزرگ به طرف آشخانه وجود دارد که باد کانالیزه می شود و بستر برای بلند شدن خاک فراهم است و باد می تواند گرد و خاک را از این دشت بزرگ به آشخانه و روستاهای اطرافش منتقل کند.
او می گوید: عاملی که برای فرسایش آبی می توان ذکر کرد چرای مفرط دام است و اگرچه قطع درختان و بوته کنی مثل سابق نیست ولی هنوز هم از سوی برخی روستاییان و عشایر انجام می شود. از سوی دیگر شخم و شیارهایی که کشاورزان- با وجود این که دوره های مختلف آموزشی و ترویجی را گذرانده اند اما هنوز هم برخی رعایت نمی کنند- در جهت شیب ایجاد می کنند موجب فرسایش خاک می شود و این امر، بدترین حالت است و با کمترین میزان بارندگی، خاک از بالا دست شسته و به کف دره منتقل می شود.
«کلماتی» ادامه می دهد: اگر اراضی ملی را شخم بزنیم و رها کنیم علاوه بر این که زمینه را برای فرسایش بادی فراهم کرده ایم، فرسایش آبی را هم می تواند به دنبال داشته باشد زیرا بستر فراهم است و اگر بادی بلند شود این گرد و خاک که با شخم و شیار اراضی ملی ایجاد شده در منطقه منتشر خواهد شد.
او در پاسخ به این پرسش که چه میزان از آلودگی هوا در استان مربوط به فرسایش خاک است؟ با اشاره به تنها ایستگاه سنجش آلودگی در استان که آن هم در بجنورد قرار دارد، اظهارمی کند: این ایستگاه نمی تواند نمایانگر آلودگی کل استان باشد و حتی در خود شهر بجنورد هم نمی تواند به طور قطع مشخص کند آلودگی چگونه و نیاز است این گونه ایستگاه ها در بجنورد و شهرهای بزرگ استان نصب شود تا بتوانیم آلودگی هوا را بیشتر رصد کنیم.او معتقد است: با توجه به این که اکنون در استان کمبود ایستگاه های سنجش گرد و غبار و آلودگی هوا را داریم نمی توانیم استناد کنیم چقدر از آلودگی هوا ناشی از گرد و غبار یا صنایع است.
وی تصریح می کند: نیاز است مسئولان تجهیز و راه اندازی ایستگاه های سنجش آلودگی هوا را در استان جدی بگیرند تا بتوانیم این موضوع را بهتر و بیشتر رصد کنیم.
وضعیت فرسایش خاک در استان
در این میان، دکتر «محمد فرامرز» معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی، میزان فرسایش خاک در استان را طی سال های گذشته 17.5 تن در هکتار در سال ذکر می کند در حالی که این رقم در کشور 11 تا 12 تن در هکتار است که خیلی وضعیت خوبی نیست. البته او امیدوار است با اقداماتی که انجام شده است میزان فرسایش خاک کمی بهبود یابد.
او می گوید: ارزیابی ها مشخص کرد فرسایش خاک قبل و بعد از انجام اقدامات آبخیزداری تا چه میزان تاثیر دارد.
به گفته او، آب را می توان به هر طریقی تهیه کرد اما خاک اگر از دست برود به این راحتی نمی توان آن را تهیه کرد. اهمیت خاک مقدم بر مسئله آب است و باید اقدامات لازم را انجام دهیم تا بتوانیم آن را حفظ کنیم چون معیشت انسان ها به خاک بستگی دارد.
او خاطرنشان می کند: خراسان شمالی کم بارش است و در منطقه نیمه خشک قرار دارد و میزان تخریب و فرسایش خاک در این منطقه بالاست.
به گفته او، عوامل طبیعی از جمله پوشش گیاهی، بارندگی و حوادث طبیعی و عوامل انسانی شامل تخریب سرزمین، ورود انسان به طبیعت، توسعه زیرساخت ها و کارهای عمرانی، تغییر کاربری زمین ها، توسعه شهرها و ورود به رودخانه ها درافزایش فرسایش خاک دخیل است.
وی اظهارمی کند: تنها لایه نازکی در سطح زمین، مواد مغذی برای رشد گیاه و قابلیت تولید محصول را دارد و تشکیل هر 10 سانتی متر خاک، حدود 2هزار سال طول می کشد یعنی دوره تجدید خاک زمان بسیار زیادی را می طلبد در حالی که با مدیریت نادرست، هزاران تن خاک از بین می رود.
«فرامرز» اضافه می کند: خاکی که برای تولید مرغوب است در استان و کشور محدود است و باید در حفظ آن دقت شود. فرسایش خاک در آب و هوا تاثیر منفی می گذارد و حتی آلوده کردن آن هم معضل است.
گفت و گو
مدیر زراعت سازمان جهاد کشاورزی خبر داد:
میزان ماده آلی خاک در استان؛ زیر یک درصد
حیدرزاده- وضعیت ماده آلی خاک در استان خوب نیست و زیر یک درصد است.مدیر زراعت سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی با بیان این مطلب در گفت و گو با خبرنگار ما افزود: ماده آلی خاک حدود 60 درصد از خاک های کشور زیر 2 درصد است.
ماده آلی خاک در مناطق شمالی کشور از جمله مازندران، گلستان و گیلان با توجه به شرایط خاک و درجه حرارت مناسبی که دارند بین یک تا 2 درصد است.«کاظمیان» گفت: این میزان به طرف استان گلستان که می آید و وارد خراسان شمالی می شود زیر یک درصد و حتی ماده آلی خاک در اکثر مزارع دیم استان، زیر نیم درصد است و برای کشاورزان مشکلاتی را ایجاد می کند چون ماده آلی خاک هرچه بیشتر باشد باعث تنظیم درجه حرارت خاک می شود و می تواند آب را در خود نگه دارد و در فرسایش خاک و آب موثر باشد.