مرتضوی
«چاووشخوانی» یکی از سنتهای آیینی، آوایی و موسیقایی ایرانی و هنری اصیل است که با آرزوهای متعال مانند سفر به حج، عتبات عالیات، مشهد و... در دل مردم ایران جا گرفته بود و از دیرباز معمولاً در زمان بدرقه زائران یا استقبال از آن ها انجام می شد اما هر روز کم رنگ و کم رنگ تر می شود و شاید بتوان با ثبت به عنوان میراث معنوی آن را در خاطرهها ضبط کرد.
این آیین اگرچه هنوز در برخی شهرها و روستاهای خراسان شمالی نمود دارد، اما به واسطه استقبال اندک مردم و بی توجهی به آن می رود تا رنگ فراموشی به خود بگیرد.
«مهدی رستمی» از پژوهشگران فرهنگ عامه، بدرقه و استقبال از زائران، بیدارباش در ماه مبارک رمضان و آیین های برداشت محصول و سنت هاوار یا «یاوار» که عام المنفعه است به منظور تسریع در اموری همچون درو به جا مانده و خانه سازی را از کاربردهای «چاووش خوانی» می داند و می گوید:چاووش نوعی از پردازش اشعار مذهبی و عرفانی است که با صدای بلند و معمولا در دستگاه های موسیقی ایرانی اجرا می شد.
از نگاه او چاووش خوانی اختصاص به منطقه ای خاص نداشته و در آن اشعار عمدتا با صلوات بر «حضرت محمد و آل محمد(ص)» آغاز می شود و با همین عبارت پایان می یابد، در این آیین افراد خوش صدا چاووش را در دستگاه موسیقی با بهره گیری از اشعار عرفانی به کار می برند. از نگاه این پژوهشگر، تکرار و توالی سنت هایی همچون چاووش خوانی، شبیه خوانی و مراسمی از این دست در حفظ دستگاه های موسیقی بسیار موثر است اما امروزه با گسترش مبانی ارتباطی، رادیو، تلویزیون و بلوغ جهان ارتباطی جدید اگر به فکر آن نباشیم حتی ممکن است دیگر در کتاب ها هم دیده نشود، بنابراین جا دارد به عنوان میراث معنوی ثبت شود.
کارشناس فرهنگ و هنر و پژوهشگر موسیقی نواحی «چاووش» را مشتق از واژه ترکی خوارزمی چاو به معنای بانگ زدن یا پیغام رساندن با صدای رسا برای آگاهی مردم از چیزی، خبری یا بروز اتفاقی می داند و می گوید: اصل این اتفاق ریشه در باور ایرانی پیش از اسلام دارد، آن زمان که مثلاً با استفاده از طبل، دهل و صدای آهنگین افرادی تحت عنوان جارچی قصد رساندن خبری را به مردم داشتند یا از این طریق مردم را از حضور حاکم یا پادشاه آگاه میکردند که ممکن بود از گذرگاهی در میان مردم و عوام تردد کند.
«هوشنگ جاوید» ادامه می دهد: بر همین اساس رفته رفته و به شکل ناخودآگاه هنر چاووشی و «چاووش خوانی» شکل گرفت و جزئی از فرهنگ مردم ایران و از همان ابتدای ظهور اسلام در ایران و در قرن نخست که بحث عزیمت حجاج به خانه خدا مطرح شد، «چاووش خوانی» به عنوان یک رسم دیرینه ایرانی در بدرقه یا استقبال از زائران خانه خدا استفاده می شد.
وی خاطرنشان می کند: این مسئله ریشه در باور دینی و اعتقادی مردم دارد. این کارشناس فرهنگی اضافه می کند: در قرن دوم هجری به واسطه جهشی که در شعر و ادب فارسی شاهد هستیم شاعرانی ابیاتی را به عنوان محتوای شعر برای استفاده در مراسم «چاووش خوانی» می سرودند و توسط افرادی خوشصدا که به دستگاههای آوازی و موسیقایی اشراف داشتند، در زمان برگزاری مراسم آوازخوانی میشد.
وی ادامه داد: بعدها این آیین مقدس در مورد زائران عتبات عالیات معمول شد و از دوره صفویه در مورد زائران آستان قدس رضوی، شاهچراغ و حضرت معصومه(س) به اجرا درآمد.وی با اشاره به این که محتوای اشعار «چاووش خوانی» ویژه سفر حج برای ستایش خدا، خانه خدا، پاک و منزه بودن ذات پروردگار، امر به معروف و نهی از منکر اختصاص پیدا میکرد، تصریح می کند: در مورد سفر عتبات بیشتر اشعار به رثای امام حسین(ع) و شهدای دشت کربلا اختصاص داشت و در مورد حضرت علی بن موسیالرضا(ع) بحث غریبی آن حضرت و ظلم شدن در حق ایشان در دستگاه عباسی مورد نظر بود. مثلاً این بیت شعر که «از توس بوی سیب میآید، بوی امام غریب میآید» توسط چاووش خوان خوانده میشد.
نکته جلب توجه از نگاه «جاوید» این است که چاووش خوان برای «چاووش خوانی» زائر خانه خدا پرچم سبز و برای زائر عتبات عالیات به مصداق آب و تشنگی، پرچم آبی در دست میگرفت و برای زائر مشهد معمولاً از پرچم زرد و در استقبال از رمضان و محرم پرچم سفید یا مشکی استفاده می کرد.
کارشناس مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی هم از این که کار ثبت چاووش خوانی به تازگی آغاز شده است، تصریح می کند: تحقیق و پژوهش هایی با بهره گیری از کارشناسان پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور در خراسان شمالی انجام شده است و در حال تهیه و تکمیل پرونده برای ثبت این آیین در استان هستیم.
«حسین پناه» می گوید: متاسفانه چاووش خوانی در خراسان شمالی در حال از بین رفتن است و فقط در روستاها می توان رگه هایی از آن پیدا کرد.
وی با بیان این که چاووش خوانی در گذشته جایگاه خاصی داشت و معمولاً خادمان مساجد، هیئت ها و افراد خوش صدا و آشنا با دستگاه های موسیقی در این وادی فعالیت می کردند، اما امروزه این آیین در شهرها توسط مداحان البته آن هم به ندرت انجام می شود و شهرهای استان از این قاعده مستثنا نیستند، اظهار می کند: گرمه، جاجرم و اسفراین بیشترین مناطقی هستند که چاووش خوانی در آن جاها رواج داشته و هنوز هستند افرادی همچون «نجارزاده» که به این آیین می پردازند.
وی به حفظ آیین هایی از این دست در راستای هویت بخشی در هر منطقه تاکید می کند.